Hevpeyvina Dêrsim Oremar bı Serhad Bapir ra

Çava bû ku tu ber bi hunerê we çûy? Ya ku tu ber bi cîhana resiman ve kişand çibû?

Jı pıçûkatiya mın û pê va meyleki mın lı ser hunera resımê hebû, hê dı despêka dıbıstana despêkê da, wek zarokeki mın resımên sıpehi çêdıkır. Her çıqas ku ez dı dersên xwe da gelek jêhati bûm ji, disa ji ez bı çêkırına resıman ra mıjûldıbûm. Dı wê demê da çêkırına resıman wek tışteki beredayi dıhate hesıbandınê. Lê her carê ku mın ê jı xwe ra resımeki çêbıkıra, bıxwebaweri û hiseki serketınê lı ba mın peydadıbû. Ew qabiliyeta ku merıv lı tışteki bınêre û karıbe lı ser kaxıd eyni wi tışti çêbıke û her wusa ji bı rêya resım çêkırına fıkr an ji ramaneki ku dı serê merıv da da heye û merıv karıbe bı pênûs an ji bı boyaxan ruhbıde van ditınên xwe, dı pıçûkatiya mın da wek kareki sıhêrbazi xwıyadıkır û dı vi wari da bıkêrbûna mın xweşi mın dıçû.

Her du kekên mın ji resımên gelek baş çêdıkırın, jı xwe dı despêkê da ez jı ber şopandın û ditına resımên ku wan çêdıkır, bı çêkırına resıman mıjûlbûm. Kekên mın dı çarçoveya dersa resım ya ku hıngê dı mektebên navin da dıhate dayin, jı xwe ra resıman çêdıkırın, lê paşê vê qabiliyeta xwe pêşvanebırın û berdewam nekırın. Tê bira mın, dı dema ku ez hê derdorê 9-10 sali bûm, çend hevalên kekê mın Celadet lı mala me cıviyabûn û lı resımên ku çêkırıbûn dınhêrtın û lı ser van resıman dıpeyviyan, hıngê ez ji, jı xwe bı bawer çûbûm nık wan û mın ji lı fotografê resımeki nıhêrtıbû û bı awayeki baş resımeki çêkırıbû. Hıngê hevaleki kekê mın bı ecêbmayi wusa gotıbû “helalbe jê ra, bırayê te çewa dıkare lı fotografê bınêre û bêy ku lı kaxıdê lı ber xwe bınêre dıkare resıman lı ser kaxıd çêbıke, ev qabiliyet lı ba ..... resami ji hebû”. Navê resamê ku wi behskırıbû dı hışê mın da nema, lê ew gotınên wi yên pesndar dı bira mın da man. Lı ba gelek xwışk û bırayên mın yên jı mın pıçûktır ji qabiliyeta resımçêkırınê heye, bırayeki mın jı ber zordariya dewleta Tırka dev jı akademiya hunerên sıpehi berda û xwışkeki mın ji vê akademiyê qedand û nıha wek mamosteya hunerê dıxebıte.

Dı wê dema ku ez behsa wê dıkım da, mın resıman bı boyaxên erzan yên weki pênûsên reş û rengin, yên bı avê û yên bı pastelên bı don çêdıkır। Jı vê dema hanê tu resımên ku mın çêkıriye nefılıtiye û negıhiştiye dema me, jı xwe zanina parastına resımên bı vi awayi ji ne lı ba dê û bavê mın hebû û ne ji lı ba mın hebû.

Dı wê dema pıçûkati û xortaniya mın da, lı Tetwanê çend resamên Kurd ji hebûn ku resımên ku wan çêdıkır pır bala mın dıkşand. Pıraniya wan resaman akademiya perwerdeyiyê xwendıbûn û wek mamosteyê dıbıstanê dıxebıtin. Wan bı navê “As Reklam” jı xwe ra atolyeyeki vekırıbûn, lı wê derê bı herfên xweşık tabelayên dıkanan çêdıkırın û her wusa ji wan jı xwe ra resıman çêdıkır। Ev xortên he hemû dılxwazên doza Kurdi bûn û dı nav mucadelê da ciyê xwe dıgırtın. Dı zımanê tırki da maneya vê “As”ê, “xweser” an ji “orjinal” e, lê me hemûyan dızanıbû ku ev “As” jı “Anti Sömürgeci” yê, ango “lı Hımberê Kolonyalizmê”ye. Dı camekana atolyê da her dem resımên gund û gundiyên Kurdan û her wusa ji resımê Yılmaz Guney hebûn। Yılmaz Guney hıngê hê nû hatıbû gırtın û ev dılxwaziya Kurdan jı bo Yılmaz Guney jı bo me gelek muhim bû. Ev resımên van hunermendên şoreşger gelek bala mın dıkışand.

Dı vê demê da, xeyni hın salnameyên ku banqên Tırkan dıweşand, ku tê da fotografên resımên hunermendên navdarên cihanê hebûn, imkanên kırin an ji peydakırına kıtêbên lı ser hunera resıman qet tunebûn। Mın bı salan van rûpelên salnameyan lı ba xwe dıparast.

Pışti ku jı ber zulma dewleta Tırkan mın welatê xwe terkkır û ez wek multeciyeki politik hatım Yunanistanê, pışti çend salan, mın jı Enstituya Kurdi ya Parisê bursa xwendınê sıtand û mın dı navbera salên 1987-1992 yan da akademiya hunerên sıpehi da beşa resımê xwend. Her wusa dı navbera salên 2001-2007 an da ji mın beşa grafikê (diploma dıduyan) ya heman zaningehê xwend। Jı sala 1997 an û pê va ez dı dıbıstanên navin û liseyê da dersên resım, diroka hunerê û fotografê dıdım.

Gotinek heye, dibêje Kurd bi giştî hunermendin, kurda di qadên cuda da çiqas karîne ji wi navî xwedî derkevin?

Ez ne dı wê baweriyê da me ku Kurd bı gışti hunermend ın. Dema ku em jı bo mıleteki ku nıfûsa wi jı 40 milyon kesi zêdetır e bıfıkırın, dı hunera nigari an go şêwekariyê da xebat û aktiviteyên Kurdan gelek pıçûk û kêm ın. Ev aktivite nagıhijın sewiya yên mıleteki pêşketi, yên xwedi dewlet û yên bı 2 milyon kesi ji. Tenê ez dıkarım bêjım ku dı ware muzik û sıtranbêjiyê da Kurdên Ermenistanê layıqê vi nave ne, pıraniya wan dıkarın gelek sıpehi sıtranan bêjın. Pışti hılweşandına dewleta Sovyetê, malesef ev Kurdên me ji ketıne nav rewşeki ne baş û beşeki jı wan jı wır çûne.

Astê cihgirtina hunera Girafîkê dinava hunera Kurdî da çava dibînî, mirov dikare bêje kurd xwedî girafîstên baş in?

Dı nav me Kurdan da jı xwe gelek kêm hunermendên nigariyê (resam, grafikçêker û heykeltıraş) hene, vêca kesên ku bı hunera grafikê ra mıjûldıbın hê ji hındıktır ın. Heta nıha mın tenê fotografên çend berhemên grafiki yên Madhat Kakei, Kurday û J. Kurdo û her wusa çend berhemên Awni Sami ditıye, xeyni vanên he haya mın jı tu hunermendên dın tuneye. Dıvê ku jı nav me Kurdan bı sedan grafikçêker derkebın, da ku em karıbın bêjın ku vayê çend jı wana jêhatitır û baştır ın.

Gelo mirov dikare dîrokekê jibo girafika kurdî destnîşan bike?

Nızanım. Mın got, gelek kêm grafikçêkerên Kurd hene. Bê guman her berhemên afırandi jı bo dirokvan û rexnegırên hunerê dıkare bıbe malzeme û pivana xebata dı vi wari da. Dıbe ku çend hunermendên Kurd pır pır eve 30 40 sal bın ku bı hunera grafikê ra mıjûlbûbın. Ez bı xwe jı sala 1988 ê û vır va, lı kêleka hunera resım, bı vê beşa hunera ra ji mıjûldıbım û mın bı sedan grafikan çêkıriye.

Ji kerema xwe, dikarî behsa mêtoda karkirina xwe jibo çêkirina resman bikî?

Ez ê hem behsa mıjar û metodên çêkırına resımên xwe û hem ji yên grafikên xwe bıkım:
Dı hunera resım da ez lı ser kaxıd an ji muşanbeyê, bı materyalên weki boyaxên don, akrilik, yên avê, pastelên bı don, krayon, hıbra çini, pênûsên reş û yên rengin dıxebıtım. Dı resımên mın da mıjarên sereke ji ev ın: Dimen, figur û portreyên mırovan, kompozisyonên “xwezaya mıri” û yên abstrak।

Çewa ku em dızanın, her çıqas dırûvê berhemên grafiki bı yên resımi dıkevın ji, grafik bı tena sere xwe metod û rêbazên dın datine ber xwe। Dı berhemên resım da, her berhem yek lıb heye. Ango yek orjinal e, ku kopya an ji jıbergırtın hebe, hıngê ew dıbe kopyeya berhemeki orjinal û jı xwe vêca tu qimeta wi ji tuneye.

Dı hunera grafikê da hunermend dıvê pêşi lı ser materyaleki (dar an ji texte, metal, linoleum an ji plastik, bleksiglass an ji madeyeki dınê) şıkl an ji resımeki çêke. Paşê bı gelek teknikên jı hev cıhê (bı kolandın û qewartına bı kêr û cûzanan, bı asit û şirêzê an ji bı teknikên dın) dıvê lı ser van materyalan bıxebıte, da ku “mak” an ji qalıbên xwe çêbıke. Ev “mak” an ji “deq”ên grafikan ın। Jı bo her rengi dıvê “mak”eki xususi were çêkırınê. Karê ku heri têrzehmet û demxwar ev merhele ye. Pışti ku ev “mak“ hazırbûn, hıngê hunermend derbasi çapkırına vê makê dıke.

Du metodên sereke yên grafikê hene: Dı yek jı wan da ruyê “mak”ê wek muhreki tê qewartın ango “tema” wek muhreki lı ser rûyê “make” xwıyadıke। Dema ku grafik bı vi awayê bın, hıngê ser rûyê grafikê bı bageraneki pariki hışk yê kaucûk an ji plastik, bı hıbra çapxanê tê bı hıbrkırın û paşê ji ev “mak” a hıbırkıri lı ser rûyê kaxıd tê çapkırınê. Dı metoda di da “tema” ne lı ser rûyê “mak”ê ye, lê wek terkeki an ji qelşeki dı nav rûyê “mak”ê da ye. Hıngê ev terk bı hıbra xalkografia tê dagırtın û paşê ji rûyê “mak”ê bı perçeyên kaxıd xweşık tê paqıjkırınê, hıbr tenê dı nav terkan da dımine. Jı bo çapa grafikên bı vi awayi hewcedariya merıv bı presseki destan û kaxıdên pembûyi heye. Herçi press e, ew jı du bageranên gıran yên hesıni û jı kulaveki pêktê. Bı xêra sistema şıdandına pressê, “mak” û kaxıdê ku wê lı sere grafik were çapkırınê dı bınê vi kulavê he û dı nav her du bageranan da baş tê dewsandın yani têne şıdandınê. Bı xêra vê şıdandınê ew hıbra ku dı nav wan terkan (tema) da mabû derbasê ser rûyê kaxıd dıbe. Ev kaxıdên ku beşek jı pêkhatına wan jı pembûyê hatıne çêkırınê, merıv beriya çapê têdıxe teşteki avê da ku bıfırfıre.

Grafik ne ew “mak“ e, lê ew çapa lı ser rûyê kaxıd e। Çewa ku tê fêhmkırın, hunermend dıkare jı yekê zêdetır grafikan jı vê makê çapbıke, wek nımûne em bêjın ku wê 20 lıban çapbıke; hıngê lı bınê her grafikê wê hejmara çapê bı vi awayê bınivisine: 1/20, 2/20.....20/20. ev her 20 grafikên ku jı eyni “mak“ê hatıne çapkırınê hemû orjinal ın. Hunermend bı xwe heqê vê hıjmara çapa grafika xwe, bı xwe destnişandıke. Grafikeki dema ku tiraja wê mezın be bıhayê wê ji dıkebe û dema ku hejmar pıçûk be hıngê buhatır dıbe. Jı ber van sedeman hunera grafikê wek “ hunereki jı bo gelek kesan“ hatiye bınavkırın. Pışti ku wê hejmara grafikan werın çapkırınê, êdi “ mak „ hatiye “ qefılkırın „ ango êdi heqê hunermend tuneye ku disa jı vê “mak „ a hanê çapbıke û bı vi awayê xwe bıke bêitibar.

Di pirraniya berhemên te da politîzm û protestoyê bi awayekî berçav cîhgirtiye sedema hilbijartina şêwazek wiha çiye? Mirov dikare bêje xebata te ya siyasî weke sedema bingehîna hilbijartina wê şêwazêye?

Belê dı pıraniya berhemên mın ên grafiki da politizm û protesto hene. Ev terciha mın e, ango bı zanebûni ez bı vi awayê dıafrinım, jı xwe hunera grafikê lı seranserê cihanê nımûneyên gelek baş ya “hunera politik „ daye. Lê dı berhemên mın ên resım da ev aliyên politikbûn û protesto gelek kêmtır ın. Her hunermendeki Kurd ne mecbûr e ku hunereki politik bıafrine. Çewa ku dı warên dın yên hunerê, dı edebiyat û muzikê da ji protesto û politizm hene, dıkare dı hunera nigariyê da ji hebın. Pivana sewiya hunerê ne politizm û protesto ye, lê belê estetik bı xwe ye.

Em wek zarokên mıleteki bındest hatıne dınê, wek deyneki jı bo serbesti û berdewamiya mılet û welatê xwe, em ketın nav xebata siyasi। Ev xebata siyasi bıvê nevê wê tesira xwe lı hunerê ji bıke û dıvê bıke ji. Ango ev tıştên ku wek mılet hatine serê me û ku hê ji tên serê me, em nıkarın çewa ku neqewımibın bıhesıbinın, bı aliyên xwe yên pozitif û negatif ev perçeyên jı dirok û hebûna me ne. Têkıliyeki xwırt dı navbera vê hebûna me û hunerê da heye.

Jı aliyê di va têkıliyên dı navbera huner û siyasetê têkıliyên hassas ın û dema ku lı ser himên serbesti, pırreng û pırdengiyê neyêne avakırınê, hıngê dıkare bıbın têkıliyên xwekûj û malwêraniyê. Huner yek jı awayên sereke yê xweifadekırın û derbırinê ye û bı awayeki ferdi tê afırandınê. Dema ku huner dıkebe xızmeta fıkrên ideolojiki an ji rejımên siyasi, hıngê ruhê hunerê ji dımre, dıfetıse û mırardıkebe. Çewa ku mırov jı bo bıjin hewcedariya wan bı hewa û xwarınê heye, her bı vi awayê hewcedariya hunerê bı serbestiyê heye. Lı hın dewletên Awrupayê yên ku 20 salan faşizm lê hukımkır û dı 70 salên “ sosyalizm real“ ya Sovyeta Berê û welatên dın yên komunist da tu hunereki ku merıv karıbe bı dema berê û dema nıha yên van welatan ra muqayese bıke nehate avakırın. Hevsarên xulamtiyê xıstıbûn stuyên hunermendên van welatan, hunera ku hate afırandın ji wek hunereki kole û kulek ma.

Gelo wê şêwazê kariye raya navxweyî û xelkên biyanî ber bixwe we bikşîne û mesaja xwe bigehîne wan?

Hunera ku ez dıafırinım dıbe ku heta dereceyeki gelek kêm bala xelkê me kışandıbe, an ji dıbe ku qet nekışandıbe ji. Heta nıha tu imkanên mın çênebûn da ku bı rêya pêşengehan, lı Kurdıstanê ez hunera xwe nişanê xelkê me bıdım. Xeyni Kıtêpxaneya Kurdi ya Stockholmê, heta nıha tu sazi, enstitu an ji bajarvaniyên ku eve bı salan ın ku dı destê Kurdan da ne, bala xwe nedane hunera ku ez dıafırinım û jı bo danasin û pêkanina pêşengeheki bani mın nekırıne। Em dızanın ku lı başûrê Kurdıstanê ji gelek saziyên hunerê û zaningeh hene, heta nıho jı wır ji bala xwe nedane hunera mın. Jı bo xelkên bıyani ji, pariki zanina mın tenê lı ser welatê ku ez lê dıjim, jı bo Yunanistanê heye. Lı vır kêm kes bın ji, hın kes bala xwe dıdın hunera mın û her wusa ji çend nıviskar, rexnegır û rexnegırên diroki yên hunerê yên Yunan, bı gotınên pesndar lı ser hunera mın nıvisandıne.

Jı aliyê di va dema ku merıv hunermendeki “welateki wenda”, mıleteki paşvamayi û bê dewlet be, hıngê ev kêmasiyên he, wek asteng wê her gav derkebın pêşiya te। Dema ku wek mılet merıv ne xwedi tu statuyan be, hıngê bıvê nevê hunermendên vi welati ji wê sêwi û bê statu bıminın.

Saziyên Kurdan wek şûbeyên partiyan dıxebıtın û tu saziyên me yên kulturi yê milli tune ye. Ku hebûna, hıngê hunera ku hunermendên Kurd dıafrinın, ku gelek hunermendên jêhati û serketi hene, wê bıbûya piştpala lobiya Kurdi, wê mıletên cihanê ne tenê bı rêya şer û pevçûnê, lê bı rêya hunerê ji mıletê Kurd nasbıkırına.

Hunermend bi berhemên xwe dijîn ligor te baştirîn berhema te kîjane?

Ku mebesta pırsa te ya “ hunermend bi berhemên xwe dijîn „ bı hunera xwe pêkanina debara xwe be, hıngê, ez bı hunera xwe najim। Jı bo debara xwe pêkbinım ez wek mamosteyê hunerê dı dıbıstana navin û liseyê da dıxebıtım, û her wusa ji ez yek jı çaran yê mıaşê xwe jı bo kırêya atolyeya xwe û materyalên hunerê xercdıkım, bı vi awayê hunera mın bı xêra karê ku ez debara xwe pêktinım dıji.

Lê ku mebesta pırsa te “ hunermend bi berhemên xwe ra dijîn „ be, ku ez dıbêm qê ev e, rast e ez bı wan ra dıjim û jı nıha va ew bûne bela serê mın, ez nızanım ka ez ê bı van berhemên xwe çı bıkım। Her ku dıçe dı atolya mın da ci lı mın tengtır dıbe. Berhemên ku têne afırandın, ku baş û layıq bın, hıngê dıvê jı aliyê hunerdost, muzexane û galeriyan va werın kırin û werın danasin û pêşkêşkırın. Lı ba me Kurdan ne hunerdost û ne ji galeri û muzexane hene. Her çend rasti ev be ji gelek hunermendên Kurd yên jêhati dı rewşên zehmet da hunera xwe dıafrinın.

Ez nıkarım û nızanım bêjım ka baştırin berhema mın kijane। Hın berhem hene ku, jı ber hın sedeman zêdetır dılê merıv bı wan ra ye. Dıvê rexnegırên hunerê bı xwe lı gor pivanên estetikê lı berhemên hunermendan bınêrın, lêkolin û şıroveyan bıkın.

Mamosta Bapîr we gelek pêşangeh li welat û dervey welat lidarxistine, nêzîkbûn û astê pêşwazî kirina kurdan ji hunera girafîkê çava dibînî?

Heta nıha mın 7 pêşengehên ferdi pêkaniye (6 lı Yunanisatanê û 1 ji lı Swedê), 4 jı wan yên bı berhemên grafikê, 2 bı berhemên resım û 1 ji bı berhemên resım û grafikê bûn। Her wusa ez beşdarê jı 100 i zêdetır pêşengehên komi-grupi bûme. Hemû pêşengehên mın lı dervayê welat da pêkhatıne û heta nıho mın lı Kurdıstanê tu pêşengehan pêkneaniye.

Pêşengeha mın ya grafikan ya ku dı sala 2001 ê da mın lı Swedê pêkanibû bala Kurdên Swedê nekışand, gelek kêm kes beşdarê vekırına pêşengehê bûn û dı rojên dın da ji tenê çend kes hatın û berhemên mın ditın। Dı Kıtêpxaneya Kurdi ya Stockholmê da mın nêzikê 50 grafikên xwe pêşkêşkır ku hemû ji lı ser Kurdan û Kurdıstanê bûn. Ew bı salan bû ku mın grafikan çêdıkır û ew cara pêşi bû derfet jı bo mın derdıket, lı dervayê welat be ji, da ku ez van berhemên xwe nişanê Kurdan bıdım. Bı kêf û hewes mın berhemên xwe bır Swedê, jı xwe tu niyet û xwexapandına mın tunebû jı bo fırotına berheman, lê mın dıgot qê wê nıviskar û ronakbirên Kurd werın berhemên mın bıbinın, çı pak çı xırab wê ditınên xwe yên dı derheqê van berheman da jı mın ra bıbêjın, hewcedariya mın bı ditınên wan hebû. Lê wusa nebû. Dılê mın bı mın şewıti, ez ber xwe ketım û bı dıleki şıkesti vegeriyam Yunanistanê da ku disa lı ser Kurdan çêkırına grafikan bıdominım.

Dı nav van salên dawi da, dı gelek malperên internetê yên Kurdan da resım û grafikên mın hatıne weşandın, her wusa ez carna lı ser zıman, huner û mıjarên dın nıvisan dınıvisım। Jı bo danasina berhemên xwe, berhevkırına nıvisên xwe yên belawela û weşandına nıvisên nû, mın jı xwe ra bı zımanên kurdi, yunani û ingilizi 3 blog’an avakırıye.

Malesef gelek caran Kurdan bêy destura mın berhemên mın jı xwe ra kırıne bergê CD û kıtêban an ji bêy ku navê mın lı bıni bınıvisinın dı weşanên xwe da weşandıne.

Ya rasti, hınde haya Kurdan jı hunera nigariyê tune ye, tenê dema ku hewce dıbinın lı cıheki da wek xeml an ji wek dokumenta optik ya mıjareki, berhemeki dıweşinın, jı ber vê yekê, ne nav, sala afırandınê, teknik û mezınahiya berhemê û ne ji navê hunermend bı xwe bala wan dıkşine.
10/11/2009

Têbıni: Kekê Dêrsim Oremar vê hevpeyvinê jı bo kovara bı navê “Kovar „ê, ku lı başûrê Kurdıstanê tê weşandın, pêkani. Ev hevpeyvin, xeyni Kovar’ê, dı hın malperên kurdi da ji hate weşandınê.