28/01/2009

Rıza Topal: Sıwarê Gernas û Helbestvanê Rengan


Rıza Topal, “Berbûk”
Lı gor baweriya mın, dı nav Hunermendên Kurd da, hunermend Rıza Topal yek jı hunermendên heri jêhati yê. Ew jı 50 salan zêdetıre ku hunera resım dıafrine ku jı wana, 40 salên wi lı Ewrupayê derbasbûne. Rıza Topal hunermendeki wêrek e. Wi weki bı dehan hunermendên ku bı eslên xwe Kurd ın, lê belê wan Kurdbûn û Kurdmayinê dı “pêşveçûna”xwe ya huneri da wek asteng ditın, û wek hunermendên Tırk hatın nasandın, nekır. Hê dı salên zehmet ên 1960-70 yan da, wi bı serbılındi xwe wek hunermendeki Kurd da naskırın. Bê guman jı ber vê terciha xwe, wi gelek êş û cefa kışand û jı gelek tıştan ji ma bê par.
Ez Rıza Topal jı nêzik va nasnakım û mın tu cari ji wi neditiye, tenê 2 meh beriya nıha mın 2 caran bı telefonê pê ra axaftıye. Lê belê katalogeki wi yê resıman ev 15 salın ku dı destê mın da ye. Ev kataloga bı zımanê almani, ku tê da helbesteki wi yê kurdi ( Reng) û wergerên almani yên hın helbestên wi yên dın ji hene, dı sala 1984 a da lı Almanyayê çapbûye. Dı vê katalogê da 4 nıvisên lı ser hunera wi, ku jı aliyê Almanan va hatıne nıvisin ji hene. ( hunermend dı telefonê da jı mın ra got ku, xeyni vê katalogê, 2 katalogên wi yên dın ji hatıne çapkırınê).


Berga kataloga Rıza Topal ya 1984, “ein kurdischer Maler”
Dı vê kataloga resım û xêzıkan da merıv dıbe şahıdê hunermendeki jir, serwext û jêhati. Babetên resım û nigarên wi lı ser cıvata me Kurdan e. Awayê jiyanê, dirok, êş û xebata mıletê me ya jı bo serbestiyê, bı awayeki xwurt dı berhemên wi de tên xwuya kırınê. Hunermend Rıza Topal dı nav jiyana Kurdan a tırş û tehl da, dıkare xweşi û rındiya cıvata me ji destnişan bıke. Haya Rıza Topal baş jı hunera hevçerx û her wusa jı diroka hunerê heye, ew bı vê zanabûna xwe, dı nav dılê Awrupayê da berê xwe dıde mıletê xwe yê bındest û şıkesti. Ew baş bı vê yekê dızane ku, wek şahıdeki, berpırsiyatiya hunermend lı hımberê xelkê wi û dirokê heye, lê belê ev berpırsiyariya wi ya dı warê hunerê da, ne serbesti û pêşketına wi ya ferdi dıkûje û ne ji wi dıke xulamê ideolojiyan. Lewra ew disa baş pê dızane ku, ideolojiyên hışk û totaliter ku mırov û hunerê dıhêrın, bêhn lı hunerê dıçıkinın û hunermendên xesandi û hunera stewr avadıkın.

Rıza Topal, “Keçıka lı ser dar”
Lı gor ditın û ramana wi, wek mılet hewcedariya me Kurdan bı hunera nigariyê (şêwekariyê) ji heye. Ew zû pê hısiyaye ku sloganên tûj ên vıtıvala, nıkarın şıkıl bıdın sewiya rındi, kalite û estetika hunera mıleteki. Ew jı aliyê xwe va, jı xwe bawer, bı awaki mutewazi bı vê doza hêja ya gıhıştına sewiya mıletên serbest û serbılınd rabûye. Ew dıxwaze ku dı hunera hevpar a cihanê da bila para me Kurdan ji hebe, lê belê ev par dıvê ne bê naverok be, berevajiyê wê, dıvê ev huner bı kaniyên kultur, dirok û xusiyetên Kurdan û Kurdıstanê va were avdan. Dı vê pêvajoyê da ew wek hunermend û her wusa ji, hunera ku ew dıafırine, serbestiya xwe wenda nakın. Zımanê estetika hunera wi bı zımanê cihani ye û dı eyni wexti da bı kurdi ye ji. Lı ba Rıza Topal hostetiya vê mêzinê heye.


Rıza Topal, Bianka û Mona Liza wek jınên şıvanan
Hunera Rıza Topal hunereki nûjen e. Her çıqas ku qabiliyeta wi dı heremên abstrek da xwıya dıke ji û kengê bıxwaze dıkare per û baskên xwe dı vê herema hunerê da ji veke, xwıya dıke ku realizm û her wusa realizma Kurdan û Kurdıstanê eve zûva ye ku wi xıstiye bın tesira xwe. Ew dıxwaze bı figur û dimenên Kurd û Kurdıstanê resımên xwe çêke. Lewra nigarên bı vi awayi, jı aliyê kesên ne Kurd va ji, tafıl wek xusisiyetên cıvat û welatê Kurdan tên naskırınê. Ew hewcedariya vê yekê dıbine, lewra dı sistema bêbext a bındestkırın û bındesthıştına Kurdan da, daxwaza xêrnexwazan ew bû ku Kurdan wek mılet û Kurdıstanê ji wek welat, jı rûyê dınê tune û wenda bıkın. Hunermend bı hemû hêza xwe, lı hımberê vê xewna dagırkeran radıbe.
Lêbelê realizma Rıza Topal ne realizmeki fotografi û hışk e. Realizma wi weki bayê hênık ên bıharên Kurdıstanê ye: Nerm, sıvık, serbest û lirik. Ew hosteyê rengan e, rengên ku jı xwezeya welatê me dertên, bı hostatiya hunera wi xwe dıgıhijinın hunera cihanê. Ev rengên xwezayê, bı cıl û bergên jınên Kurdan ra ketıne govendê, ev govenda hevrêsin û hevhunandınê ye.
Rıza Topal yek jı kedkarên rêza pêş ya avakırına hunera nûjen ya kurdi ye. Ew jı bo me mamosteki hêja, sıwareki gernas û helbestvaneki rengan e.
Jı aliyê di va, çewa ku dı hevpeyvina ku kovara NÛDEM ê pê ra kıriye da xwıya dıke, hunermend Rıza Topal eve jı zû va ye ku bı edebiyatê ra ji mıjûl dıbe: Wi gelek berhemên edebi jı zımanê almani wergerandiye ser zımanê kurdi (zaravayê kurmanci) û her wusa wi bı xwe ji gelek berhemên edebi nıvisandiye. Çewa ku em pê dızanın ev xebatên wi yên edebi hê rûyê rojê neditıne, ango hê nehatıne çapkırınê. Dı vi wari da weşanxane û dezgehên ku bı xebatên edebiyatê ra mıjûl dıbın, dıvê destê alikariyê dırêji Rıza Topal bıkın.

Rıza Topal, “Sê sıwarên sor”

Dı pêvajoya avakırına cıvatên hevdem da, despêkê da aristokrasi û paşiyê ji burjuwazi, alikari û mıl da jı bo pêşketına hunera nigari (resım û heykel). Gelek dewlemend jı bo xwe cıvanbendan (koleksiyonan) avakırın. Ev cıvanbend paşê bûn bıngehên muzaxaneyên hunerê.
Lê belê haya me Kurdan hê jı vê tecruba xelkên dınyayê tune ye. Ku merıv xebatên xanıma hêja Hêro Telabani yên derbarê hunerê dane aliyeki, merıv leqayê tu cıvanbendên Kurdan nayê. Ne lı bakûrê Kurdıstanê, ne lı başûr û ne ji dı nav diyasporaya Kurdan da tu xebatên avakırına cıvanbendên bı rêk û pêk xwuya nakın. Jı aliyeki da bı sedan hunermendên Kurd hene, ku jı wana bı dehan kes dı sewiya hunermendênên Awrupi da ne û jı aliyê di va ji cıvat û dezgehên Kurdi, yên ku haya wan jı hunerê tune û bı pê ra elaqeder nabın hene.
Bê guman dı şertên gelek zehmet da hunermendên Kurd hunera xwe dıafırinın û gelak caran ji jı bê çaretiyê hunera xwe bı erzani dıfroşın kesên jı mıletên cuda. Ango jı nıha va lı ba kesên ne Kurd yên hunerdost, da bı bı sedan , dıbe ku bı hezaran berhemên ku bı destên hunermendên Kurd hatıne çêkırın hene. Aliyeki dın yê vê trajediyê ji ew e ku, beşeki mezın yê babet û naveroka vê hunera ku em behsa wê dıkın, lı ser cıvat û pırsgırêkên mıletê Kurd e, û çewa ku mın lı jorê ji got, Kurd ne bı vê hunerê ra elaqeder dıbın û ne ji tu xeman dıxwın. Tecrubên mıletên dın bı me nişan dıdın ku, dı wexteki ne ewqas dûr da, wê ica Kurd çı wek dezgeh û çı ji wek kes, bı bıhayeki gelek mezın bıkebın bı dû van berhemên hunermendên Kurd yên belewela û wenda.


Hunermend Rıza Topal lı atolya xwe da, lı ser xebatê.
Lı gor ditına mın dıvê dezgehên idari û yên kulturi bı hunera Rıza Topal ra aleqeder bıbın. Bı hezaran berhemên ku wi afırandiye dıvê bı ber bayê nekebın û belawela nebın, Ew berhem dıkarın bıbın bıngeh jı bo avakırına Muzaxaneya Hunera Nigariya Kurdıstanê. Muzaxaneki bı vi rengi dıkare bı berhemên bı sedan hunermendên dın ji were dewlemend kırın. Xwıya dıke ku dewlemendên Kurdan, bı hevkariya şirketên Tırkan va, bı avakırına bajarên naz, qaz û xewnan serxweş bûne û ne haya wan jı hunera nigari heye û ne ji tışteki wusa bala wan dıkşine. Jı xwe kesên ku dûrbin, têgıhışti û şareza ne dıkarın bı vi erki rabın.
Dıvê ku dezgehên idari û yên kulturi yên başûrê welatê me bala xwe bıdıne hunermend Rıza Topalê 73 sali. Dıvê qedr bıdıne wi û hunara ku wi afırandiye. Berhemên ku hunermend bı ked û tecrubeya 50 salan afırandiye jı bo mıletê Kurd sermiyaneki gıranbuha ye, dıvê ku ev berhem jı bo me û neslên nûhati werın parastın.

Serhad Bapir 4/2/2007.

Têbıni: Ev nıvis cara pêşi lı başûrê Kurdıstanê dı kovar û malpera Nûbûnê da hate weşandın.

No comments: